04) Teaching Health Systems Science (HSS) in Postgraduate Education

อ. นพ.สิชน ลือฤทธิพงษ์ Hits: 36

สารบัญ

Go Back

01) Executive Talk: Educating Health Systems Science in a Medical School (39 views)
02) Teaching Health Systems Science and Systems Thinking for Complex Problem-Solving in Health Systems (64 views)
03) ปัจจัยสำคัญที่มีอิทธิพลต่อการหล่อหลอมบัณฑิตแพทย์ให้เป็นผู้สร้างการเปลี่ยนแปลง และวิธีการจัดการเรียนการสอนสำหรับศาสตร์ระบบสุขภาพ (35 views)
04) Teaching Health Systems Science (HSS) in Postgraduate Education (36 views)
05) Assessment of Health Systems Science Competencies in Medical Schools (84 views)
06) Message from Deputy Dean (28 views)
07) Students’ voice: Students' Perspectives on Lesson in Health Systems Science (19 views)
08) เชิด - ชู: บทสัมภาษณ์ผู้ได้รับรางวัลทุนเจ้าพระยาพระเสด็จสุเรนทราธิบดี ประจำปี 2566 (19 views)
09) สับ สรรพ ศัพท์: ระบบนิเวศของการดูแลสุขภาพ, การดูแลรักษาแบบเน้นคุณค่า, สุขภาพประชากร, และวิธีคิดเชิงระบบ (27 views)
10) Educational movement: Health Systems Science Education in Thai Health Science Schools (22 views)
11) SHEE sharing: แพทย์ยุคใหม่กับแนวคิดพลเมืองของระบบสุขภาพ (19 views)
12) SHEE Research - Considering the Belmont Report in Health Science Education Research (2): Justice (21 views)
13) Click&Go with Technology - How Should We Teach Health Systems Science in the Age of Artificial Intelligence (30 views)
14) SHEE Podcast (23 views)
15) Gallery (20 views)

04

Teaching Health Systems Science (HSS) in Postgraduate Education

การจัดการเรียนการสอน Health Systems Science ในการศึกษาหลังปริญญา

อ. นพ.สิชน ลือฤทธิพงษ์
ภาควิชาเวชศาสตร์ป้องกันและสังคม
คณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล มหาวิทยาลัยมหิดล

บทนำ

Health Systems Science (HSS) ได้รับการยอมรับว่าเป็น “เสาหลักที่สาม” (The Third Pillar) ของการศึกษาทางการแพทย์ ควบคู่กับ Basic Science และ Clinical Science โดยมุ่งเน้นให้ผู้เรียนเข้าใจระบบสุขภาพ คุณภาพบริการ ความปลอดภัยของผู้ป่วย การวางแผนและการจัดการบริการ ความคุ้มค่า และความเหลื่อมล้ำทางสุขภาพ ตลอดจนทักษะการทำงานและภาวะผู้นำ การเรียนการสอน HSS จึงไม่เพียงมุ่งผลิตแพทย์ที่ “รักษาเป็น” แต่ควรที่จะ “เข้าใจระบบและพัฒนาระบบได้”

ในระดับการศึกษาหลังปริญญา (postgraduate education) ไม่ว่าจะเป็นแพทย์ประจำบ้าน (residency training), แพทย์ต่อยอด (fellowship), หรือหลักสูตรวิชาชีพด้านสุขภาพอื่น ๆ การสอน HSS ถือเป็นรากฐานสำคัญในการเตรียมบุคลากรให้สามารถทำงานอย่างมีประสิทธิภาพในระบบสุขภาพที่ซับซ้อนและเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว โดยเฉพาะในบริบทประเทศไทยที่กำลังเผชิญความท้าทายด้านระบบบริการ การเงินการคลัง และความต้องการด้านคุณภาพที่สูงขึ้น การเรียนรู้จึงไม่เพียงมุ่งเน้นทักษะทางคลินิก แต่ต้องพัฒนาความสามารถเชิงระบบ (systems competencies) ควบคู่กัน

ความแตกต่างระหว่างการจัดการเรียนการสอน HSS: ก่อนปริญญา vs หลังปริญญา

	ก่อนปริญญา (Undergraduate)	หลังปริญญา (Postgraduate)
เป้าหมายหลัก	ปลูกฝังความเข้าใจพื้นฐานระบบสุขภาพ ความสำคัญของ teamwork และ patient safety	สร้างความสามารถในการนำทักษะไปปฏิบัติจริงในระบบ ฝึกเป็นผู้นำการเปลี่ยนแปลง (Change Agent)
ระดับความรู้	เน้นความรู้พื้นฐาน (Introductory Level) เช่น โครงสร้างระบบสุขภาพ หลักการ QI	เน้นการประยุกต์ (applied level) เช่น ออกแบบ Intervention, ใช้ QI tools, ทำ Policy Analysis
บริบทการเรียนรู้	การบรรยายในห้องเรียน กิจกรรมกลุ่ม (Group Projects) กรณีศึกษาเบื้องต้น (Simulation)	Workplace-based learning, QI Projects, Policy Simulation, Interprofessional Teamwork
สิ่งที่คาดหวัง	ผู้เรียนมีความตระหนักรู้ (Awareness) และให้ความสำคัญต่อการทำงานอย่างเป็นระบบ และริเริ่มทักษะคิดเชิงระบบ	ผู้เรียนสามารถสร้างการเปลี่ยนแปลง ที่เกิดขึ้นจริงต่อระบบ มีผลลัพธ์ที่ชัดเจน เช่น ลดอัตราความผิดพลาด ลดระยะเวลาการรอคอย เป็นต้น
สิ่งที่ต้องคำนึงถึง	ความเข้าใจของนักศึกษาอาจยังไม่เชื่อมโยงกับ การทำงานจริง เนื่องจากมีข้อจำกัดด้านประสบการณ์	ต้องจัดให้เชื่อมโยงและสอดคล้องกับ ภาระความรับผิดชอบ ตารางการปฏิบัติงาน ของแพทย์ประจำบ้าน/แพทย์ต่อยอด อย่างเหมาะสม

QI = Quality Improvement

HSS ในระดับก่อนปริญญา = “สร้างกรอบความคิด”

HSS ในระดับหลังปริญญา = “สร้างความสามารถลงมือทำและเป็นผู้นำการเปลี่ยนแปลง”

แนวทางการจัดกิจกรรมการเรียนการสอน HSS ในระดับหลังปริญญา ตาม Core Domain ของ HSS Framework

1. นโยบายและเศรษฐศาสตร์สาธารณสุข (Health Care Policy and Economics)

เป้าหมาย: เพื่อให้ผู้เรียนเข้าใจเกี่ยวกับนโยบายภาครัฐ และระบบการเงิน ที่ส่งผลกระทบต่อการดูแลผู้ป่วยและโครงสร้างของการให้บริการสุขภาพ

กิจกรรมการเรียนการสอน:

Journal Club เชิงนโยบาย: จัดให้มีการวิเคราะห์และอภิปรายเกี่ยวกับนโยบายสาธารณสุขที่สำคัญ เช่น หลักประกันสุขภาพถ้วนหน้า (30 บาท) การเบิกจ่ายตามกลุ่มวินิจฉัยโรคร่วม (DRGs) และผลกระทบต่อการตัดสินใจทางคลินิก
วิเคราะห์ต้นทุนการรักษา: ให้ผู้เรียนวิเคราะห์ต้นทุนที่เกิดขึ้นจริงจากการส่งตรวจทางห้องปฏิบัติการหรือการให้ยาบางชนิดในผู้ป่วยที่ตนเองรับผิดชอบ เพื่อสร้างความตระหนักรู้ด้านการใช้ทรัพยากรอย่างคุ้มค่า

2. ประชากร สาธารณสุข และปัจจัยกำหนดสุขภาพเชิงสังคม (Population, Public, and Social Determinants of Health)

เป้าหมาย: เพื่อให้ผู้เรียนเห็นภาพรวมสุขภาพที่กว้างกว่าการให้บริการในโรงพยาบาล โดยเข้าใจว่าปัจจัยทางสังคม สิ่งแวดล้อม และความเป็นอยู่ ส่งผลต่อสุขภาพของบุคคลและชุมชนอย่างไร

กิจกรรมการเรียนการสอน:

การออกหน่วยในชุมชน (Community Rotation): จัดการฝึกอบรมร่วมกับโรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบล (รพ.สต.) หรือศูนย์สุขภาพชุมชน เพื่อให้ผู้เรียนได้เรียนรู้บริบททางสังคม วัฒนธรรม และปัญหาเชิงโครงสร้างที่กระทบต่อสุขภาพของคนในพื้นที่
โครงการคัดกรองปัจจัยทางสังคม: สอนให้ผู้เรียนใช้เครื่องมือง่ายๆ ในการคัดกรอง ปัจจัยกำหนดสุขภาพเชิงสังคม (Social Determinants of Health - SDOH) เช่น ความมั่นคงทางอาหาร ปัญหาที่อยู่อาศัย ในคลินิกผู้ป่วยนอก และเรียนรู้วิธีการส่งต่อผู้ป่วยไปยังแหล่งช่วยเหลือในชุมชน

3. ประชากร สาธารณสุข และปัจจัยกำหนดสุขภาพเชิงสังคม (Population, Public, and Social Determinants of Health)

เป้าหมาย: เพื่อให้ผู้เรียนเห็นภาพรวมสุขภาพที่กว้างกว่าการให้บริการในโรงพยาบาล โดยเข้าใจว่าปัจจัยทางสังคม สิ่งแวดล้อม และความเป็นอยู่ ส่งผลต่อสุขภาพของบุคคลและชุมชนอย่างไร

กิจกรรมการเรียนการสอน:

การออกหน่วยในชุมชน (Community Rotation): จัดการฝึกอบรมร่วมกับโรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบล (รพ.สต.) หรือศูนย์สุขภาพชุมชน เพื่อให้ผู้เรียนได้เรียนรู้บริบททางสังคม วัฒนธรรม และปัญหาเชิงโครงสร้างที่กระทบต่อสุขภาพของคนในพื้นที่
โครงการคัดกรองปัจจัยทางสังคม: สอนให้ผู้เรียนใช้เครื่องมือง่ายๆ ในการคัดกรอง ปัจจัยกำหนดสุขภาพเชิงสังคม (Social Determinants of Health - SDOH) เช่น ความมั่นคงทางอาหาร ปัญหาที่อยู่อาศัย ในคลินิกผู้ป่วยนอก และเรียนรู้วิธีการส่งต่อผู้ป่วยไปยังแหล่งช่วยเหลือในชุมชน

4. คุณค่าในระบบบริการสุขภาพ (Value in Health Care)

เป้าหมาย: เพื่อให้ผู้เรียนสามารถส่งมอบการดูแลที่มีคุณภาพสูงสุด โดยคำนึงถึงต้นทุนและผลลัพธ์ต่อผู้ป่วยเป็นสำคัญ (Value = Quality / Cost)

กิจกรรมการเรียนการสอน:

โครงการ High-Value Care: ให้ผู้เรียนทำโครงการที่มุ่งเน้นการลดการสั่งตรวจหรือการรักษาที่ไม่จำเป็น (overuse) โดยอ้างอิงจากหลักฐานเชิงประจักษ์ เช่น โครงการตามแนวทาง Choosing Wisely®
Morning Report เชิงคุณค่า: สอดแทรกการตั้งคำถามใน morning report ว่า "การสั่งตรวจนี้จะเปลี่ยนแปลงการรักษาหรือไม่?" หรือ "มีทางเลือกอื่นที่คุ้มค่ากว่านี้หรือไม่?" เพื่อกระตุ้นให้เกิดการคิดวิเคราะห์เชิงคุณค่าในการดูแลผู้ป่วยประจำวัน

5. การพัฒนาระบบบริการสุขภาพ (Health System Improvement)

เป้าหมาย: เพื่อให้ผู้เรียนมีทักษะในการใช้เครื่องมือพัฒนาคุณภาพ (Quality Improvement - QI) เพื่อปรับปรุงกระบวนการดูแลผู้ป่วยอย่างเป็นระบบ

กิจกรรมการเรียนการสอน:

โครงการพัฒนาคุณภาพ (QI Project) ประจำปี: กำหนดให้ผู้เรียนทำ QI Project อย่างน้อย 1 โครงการตลอดการฝึกอบรม โดยใช้หลักการ PDSA (Plan-Do-Study-Act) ในการแก้ไขปัญหาเล็กๆ ในหน่วยงานที่ตนเองปฏิบัติงานอยู่ เช่น การลดระยะเวลารอคอยในคลินิก การปรับปรุงกระบวนการส่งมอบยา หรือการเพิ่มอัตราการล้างมือ
การอบรมเชิงปฏิบัติการด้าน QI: จัดอบรมพื้นฐานเกี่ยวกับเครื่องมือพัฒนาคุณภาพต่าง ๆ เช่น flowchart, fishbone diagram (ผังก้างปลา) และ run chart เพื่อให้มีความพร้อมในการทำโครงการ

6. สารสนเทศคลินิกและเทคโนโลยีสุขภาพ (Clinical Informatics and Health Technology)

เป้าหมาย: เพื่อให้ผู้เรียนสามารถใช้เทคโนโลยีสารสนเทศทางการแพทย์ได้อย่างมีประสิทธิภาพ และเข้าใจบทบาทของข้อมูลในการขับเคลื่อนระบบสุขภาพ

กิจกรรมการเรียนการสอน:

การใช้ข้อมูลจาก dashboard ของโรงพยาบาล: ให้ผู้เรียนสามารถเข้าถึงและแปลผลข้อมูลจาก dashboard ที่แสดงตัวชี้วัดสำคัญของโรงพยาบาล เช่น อัตราการติดเชื้อในโรงพยาบาล อัตราการกลับมารักษาซ้ำ เพื่อใช้ในการทำโครงการ QI
การเรียนรู้เรื่อง telemedicine: จัดอบรมและให้ผู้เรียนได้มีประสบการณ์ในการให้คำปรึกษาผู้ป่วยผ่านระบบ telemedicine เพื่อให้เข้าใจถึงประโยชน์ ข้อจำกัด และกระบวนการทำงานของเทคโนโลยีการแพทย์ทางไกล

สิ่งที่ต้องคำนึงถึงในการสอน HSS ระดับหลังปริญญา

Contextualization: ต้องเชื่อมโยงกับระบบสุขภาพไทย เช่น นโยบายหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้า (UHC) การจัดการ service plan ของกระทรวงสาธารณสุข หรือมาตรฐานการให้บริการของสถานพยาบาล ของสถาบันรับรองคุณภาพสถานพยาบาล (สรพ.)
Time constraint: ผู้เรียนมีภาระการปฏิบัติงานสูง ต้องจัดการเรียนรู้แบบ embedded learning ที่สอดแทรกใน routine clinical practice
Mentorship: ต้องมี coach/mentor คอยให้คำแนะนำ และเชื่อมโยงกับการประเมินผล
Assessment: ต้องมีการประเมินผลความรู้ทฤษฎี และผลลัพธ์ที่เกิดจากการปฏิบัติจริง เช่น การลดอัตราการเกิด medication error หรือ การเกิดรูปแบบการให้บริการใหม่ที่ลดระยะเวลาการรอคอย เป็นต้น

สรุป

การสอน Health Systems Science ในระดับหลังปริญญาเป็นการ “ต่อยอด” จากพื้นฐานของการศึกษาก่อนปริญญา โดยมุ่งเน้นการประยุกต์สู่การปฏิบัติจริงและสร้างผลลัพธ์เชิงระบบ แนวทางที่ใช้ ได้แก่ project-based learning, work-based teaching, simulation, interprofessional education และ policy analysis สิ่งสำคัญคือต้อง contextualize ให้เข้ากับระบบสุขภาพไทย พร้อมมี mentorship และการประเมินผลที่ชัดเจน ด้วยการพัฒนาที่เป็นระบบ แพทย์และบุคลากรสุขภาพรุ่นใหม่จะไม่เพียงรักษาผู้ป่วยได้ดี แต่ยังสามารถเป็น “ผู้นำการเปลี่ยนแปลง” ที่สร้างคุณภาพ ความปลอดภัย และความยั่งยืนให้กับระบบสุขภาพไทยได้

References

Ehrenfeld JM, Gonzalo JD. Health systems science review [Internet]. Philadelphia: Elsevier; 2019 [cited 2025 Sep 7]. Available from: https://bookshelf.health.elsevier.com/books/9780323653732
Skochelak SE. Health systems science [Internet]. 2nd ed. Philadelphia: Elsevier; 2020 [cited 2025 Sep 7]. Available from: https://bookshelf.health.elsevier.com/books/9780323694650
Maben-Feaster R. Health systems science education: development and implementation [Internet]. Philadelphia: Elsevier; 2022 [cited 2025 Sep 7]. Available from: https://bookshelf.health.elsevier.com/books/9780443111440

อ. นพ.สิชน ลือฤทธิพงษ์
ภาควิชาเวชศาสตร์ป้องกันและสังคม
คณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล มหาวิทยาลัยมหิดล
email : This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.