07) Students’ voice: Students' Perspectives on Lesson in Health Systems Science

          ผู้ให้สัมภาษณ์มีความเห็นไปในทิศทางเดียวกันว่า วิทยาศาสตร์ระบบสุขภาพ คือ ศาสตร์ที่ศึกษาเกี่ยวกับระบบที่มีความสัมพันธ์กับการดำเนินการบริบาลด้านสุขภาพ ซึ่งมีความเกี่ยวข้องกับผู้ให้สัมภาษณ์ทั้งทางตรงและทางอ้อม เนื่องจากเป็นสิ่งที่กำหนดและส่งผลต่อการประกอบวิชาชีพในอนาคต ผู้ให้สัมภาษณ์จึงเล็งเห็นถึงความสำคัญในลักษณะต่าง ๆ ของวิทยาศาสตร์ระบบสุขภาพที่มีอิทธิพลต่อการปฏิบัติงานและการดูแลผู้ป่วย โดยสามารถสรุปเป็นประเด็นหลัก ๆ ได้ดังต่อไปนี้

• สร้างความปลอดภัยแก่บุคลากร
• สร้าง Patient Safety
• ส่งเสริมการสื่อสารระหว่างสหวิชาชีพ
• ส่งเสริมการสื่อสารกับผู้ป่วย
• ป้องกันความผิดพลาด
• กำหนดค่าใช้จ่าย
• กำหนดนโยบายที่ส่งผลต่อการบริบาลของเจ้าหน้าที่
• สร้างแนวทางในการพัฒนาระบบสุขภาพอย่างต่อเนื่อง

          ระหว่างที่ผู้ให้สัมภาษณ์ศึกษาอยู่ในชั้นคลินิก ได้สัมผัสถึงอิทธิพลของระบบสุขภาพที่มีต่อการวางระบบการจัดการในโรงพยาบาล และกำหนดวิธีปฏิบัติงานในชีวิตจริง เช่น ระบบการอยู่เวรข้ามคืน จัดสรรให้บุคลากรที่มีจำกัดอยู่ดูแลผู้ป่วยนอกเวลาราชการ ระบบสิทธิการรักษาพยาบาล กำหนดจำกัดวิธีการตรวจและการรักษา ให้อยู่ภายในกรอบที่สามารถควบคุมค่าใช้จ่ายได้ เป็นต้น

          ถึงแม้ว่าผู้สัมภาษณ์ทั้งหมดจะเห็นตรงกันว่าวิทยาศาสตร์ระบบสุขภาพนั้นมีความสำคัญ แต่ผู้ให้สัมภาษณ์บางคนได้แสดงความคิดเห็นว่า การที่จะปรับเปลี่ยนระบบสุขภาพในปัจจุบันและอนาคตได้นั้น ต้องอาศัยอำนาจผู้ออกนโยบายเป็นสำคัญ จึงทำให้มองว่า วิทยาศาสตร์ระบบสุขภาพถึงแม้จะเป็นเรื่องที่ต้องพบเจอและสัมผัสทุกวัน แต่ก็เป็นเรื่องไกลตัวในขณะเวลาเดียวกัน ซึ่งทำให้รู้สึกว่าวิทยาศาสตร์ระบบสุขภาพอาจไม่ได้จำเป็นมากสำหรับการเรียนในหมู่นักศึกษามองว่า เป็นความรู้ที่รู้ก็ดี ไม่รู้ก็ไม่มีผลอะไรมาก และสามารถไปเรียนรู้ระหว่างทำงานในภายหลังได้

          ผู้ให้สัมภาษณ์มีความเห็นว่า ระหว่างที่เป็นนักศึกษาอยู่ได้มีการจัดการเรียนหรือกิจกรรมที่มีความเกี่ยวข้องกับระบบสุขภาพอยู่บ้าง ซึ่งมักจะสอดแทรกอยู่ในเนื้อหาของแต่ละภาควิชา โดยเฉพาะวิชาในกลุ่ม community medicine, family medicine, occupational medicine ซึ่งมีเนื้อหาที่เกี่ยวข้อง เช่น patient safety, infection control, การทำงานร่วมกับสหสาขาวิชาชีพ โดยมักจะผ่านการเรียนในรูปแบบ case discussion, simulation base learning, หรือ OSCE เป็นต้น ถึงกระนั้น ผู้สัมภาษณ์ได้แสดงความเห็นที่ตรงกันว่า ที่ผ่านมาจะได้เรียนรู้จากการพบเจอเคสผู้ป่วยจริงเป็นหลัก กล่าวคือเมื่อได้ปฏิบัติกับผู้ป่วยจริง ไม่ว่าจะซักประวัติ ตรวจร่างกาย ทำหัตถการ หรือวางแผนการรักษา เป็นต้น นั้นคือวิธีที่นักศึกษาได้สัมผัสถึงอิทธิพลของระบบสุขภาพได้ชัดเจนที่สุด และมองเห็นผลลัพธ์ที่มีปัจจัยของระบบเข้ามาเกี่ยวข้อง ซึ่งมีความแตกต่างจากหลักการที่ได้เรียนในห้องเรียน

          สำหรับกิจกรรมที่จัดขึ้นมาให้ความรู้เกี่ยวกับระบบสุขภาพโดยตรงนั้น ผู้ให้สัมภาษณ์มีความเห็นแตกต่างกัน บางคนมองว่ากิจกรรมด้านระบบสุขภาพ หาพบได้ยากและไม่ค่อยมีผู้สนใจมากนัก แต่ในขณะเดียวกันผู้ให้สัมภาษณ์อีกส่วน มีความเห็นเรื่องกิจกรรมด้านระบบสุขภาพว่า สามารถพบเจอได้ไม่ยากและมีจัดอยู่เรื่อย ๆ สำหรับความเห็นที่แตกต่างตรงจุดนี้ อาจจะมีปัจจัยแวดล้อมที่ส่งผลต่อความเห็นของผู้ให้สัมภาษณ์ เช่น สถาบันที่สังกัด หรือความสนใจส่วนบุคคล อาจส่งผลทำให้ช่องทางในการเข้าร่วมกิจกรรมด้านระบบสุขภาพมีในอัตราที่ไม่เท่ากัน

          ผู้ให้สัมภาษณ์ได้ชี้ออกมาว่า เนื้อหาการเรียนในระดับนักศึกษาที่มีความเกี่ยวข้องกับวิทยาศาสตร์ระบบสุขภาพโดยตรงนั้นค่อนข้างมีจำกัดและไม่มีความชัดเจนมากนัก ยกตัวอย่างเช่น เมื่อกล่าวถึงระบบสุขภาพของประเทศไทยนั้น มักจะมีการหยิบยกประเด็นเรื่องบุคลากรขาดแคลนขึ้นมาพูดถึงอยู่เป็นประจำ แต่ทว่าไม่ได้มีการสอนหรืออธิบายอย่างเป็นระบบ มีแต่เพียงการคุยกันในลักษณะเล่าให้ฟังว่า บุคลากรทางการแพทย์นั้นขาดแคลน ไม่เพียงพอ ทำให้ปริมาณความรับผิดชอบต่อบุคคลากรหนึ่งคนนั้นมากเกินกว่าที่จะทำงานได้อย่างมีประสิทธิภาพ และมีความเชื่อมโยงถึงระบบสุขภาพที่มีอยู่ในปัจจุบัน ซึ่งในคาบเรียนไม่ได้อธิบายรายละเอียดแจกแจงถึงเหตุผลและความเกี่ยวข้องของระบบสุขภาพ ที่ส่งผลให้สภาวะการทำงานของวิชาชีพมีลักษณะเช่นนี้ ทำให้นักศึกษาไม่สามารถเข้าใจถึงปัญหาของระบบสุขภาพในปัจจุบันได้อย่างละเอียด

          ผู้ให้สัมภาษณ์ได้ให้ความเห็นไปในทางเดียวกันว่า ถ้ามีการสอนที่ใช้วิธีหลากหลายในการส่งเสริมการเรียนรู้วิทยาศาสตร์ระบบสุขภาพ น่าจะทำให้นักศึกษาได้รับความรู้และมีความสนใจในระบบสุขภาพมากยิ่งขึ้น ซึ่งก็ตรงกับแนวทางของภาควิชาที่ปฏิบัติอยู่และพยายามใช้วิธีในรูปแบบต่าง ๆ มาผสมผสานเนื้อหาเชิงระบบสุขภาพเข้าไป เพิ่มเติมคือผู้สัมภาษณ์ได้เสนอให้มีการเพิ่มการสอนแบบ simulation หรือ การจำลองสถานการณ์ ที่มีความจำเพาะ สามารถทำให้เห็นภาพรวมของระบบสุขภาพในสถานการณ์ต่าง ๆ ในมิติที่กว้างขึ้นมากกว่าการดูแลเฉพาะรายบุคคล และจัดให้นักศึกษาได้มีโอกาสได้ลองลงมือกระทำฝึกอย่างจริงจัง รวมทั้งให้นักศึกษาได้ฝึกคิด ว่าหากเกิดเหตุการณ์ในลักษณะหลากหลายรูปแบบที่สามารถพบได้ในการประกอบวิชาชีพจริง ตัวอย่างเช่น เมื่อสิทธิการรักษาของผู้ป่วยส่งผลต่อการตัดสินใจและการรักษา หรือจำนวนผู้ป่วยมีมากเกินกว่าที่จำนวนเตียงของโรงพยาบาลจะรับไว้ได้ บุคลากรจะมีวิธีรับมือหรือป้องกันไม่ให้เกิดความผิดพลาดขึ้นได้อย่างไร ภายใต้กรอบข้อจำกัดของระบบสุขภาพ สำหรับ case studies หรือ scenario อื่น ๆ ก็สามารถนำมาประยุกต์ใช้ได้ในลักษณะเดียวกัน ผู้ให้สัมภาษณ์ชี้ตรงกันว่าการเรียนลักษณะ lecture นั้นอาจให้ความรู้พื้นฐานได้มากและละเอียด แต่ไม่น่าจะเพียงพอที่จะเท่าให้นักศึกษาเข้าใจระบบสุขภาพได้อย่างครอบคลุม จึงอาจใช้ประกอบการสอนร่วมกับรูปแบบอื่นได้ แต่การสอนโดยยึด lecture เป็นหลัก จะไม่ตอบโจทย์ต่อนักศึกษามากนัก

          สำหรับประเด็นเนื้อหานั้น ผู้ให้สัมภาษณ์ได้หยิบยก เสนอให้มีการเสริมความรู้ด้านโครงสร้างและรายละเอียดเกี่ยวกับการทำงานในระบบบริการสุขภาพมากขึ้น โดยที่อาจจะต้องยกประเด็นของระบบสุขภาพที่มีผลต่อตัวนักศึกษาที่ชัดเจนขึ้นมาก เช่น ยกประเด็นของระบบสุขภาพที่ส่งผลต่อจิตใจทั้งผู้ป่วยและบุคลากร มาเป็นส่วนหนึ่งของเนื้อหาด้วย เพราะสุขภาพจิตมีผลต่อทั้งการทำงาน การตัดสินใจ และการความสร้างความสัมพันธ์ระหว่างบุคคล ซึ่งระบบที่มีผลเสียต่อสุขภาพจิตควรถูกหยิบยกขึ้นมาศึกษา พิจารณา และถูกแก้ไขในอนาคตอันใกล้

          อีกจุดหนึ่งที่ผู้ให้สัมภาษณ์ยกขึ้นมา คือควรเน้นให้มีการเรียนหรือประชุมที่มีการแสดงให้เห็นความสัมพันธ์ระหว่างแผนก ระหว่างภาควิชา หรือระหว่างสหวิชาชีพ ทั้งแพทย์ พยาบาล เภสัช นักกายภาพ และอื่น ๆ เนื่องจากจะสามารถทำให้นักศึกษามองเห็นความเชื่อมโยง มุมมอง ความแตกต่าง และข้อจำกัดต่าง ๆ ที่แต่ละภาคส่วนมีและแสดงแนวทางในการแก้ไขอุปสรรคเพื่อให้เกิดประสิทธิภาพสูงสุดต่อทุกฝ่ายให้มากที่สุด

          ในช่วงระหว่างที่ผู้สัมภาษณ์ศึกษาอยู่ในชั้นคลินิค ผู้สัมภาษณ์ทุกคนได้ประสบพบข้อจำกัดและอุปสรรค รวมถึงส่วนที่สามารถปรับปรุงให้เหมาะสมมากขึ้น ตัวอย่างเช่น ชั่วโมงการปฏิบัติงานที่ยาวนานและไม่สม่ำเสมอ หรืออุปสรรคในการสื่อสารระหว่างวิชาชีพที่แตกต่างกัน ซึ่งผู้สัมภาษณ์ชี้ว่าไม่ทราบวิธีเปลี่ยนแปลง ทั้งในปัจจุบันและอนาคตอย่างแท้จริง ทำได้เพียงแค่เสนอความคิดเห็นและคาดหวังว่าจะมีผู้อื่นมาผลักดันความคิดของตนไปพิจารณา โดยตนเองมีส่วนร่วมได้เพียงเท่านี้ จึงทำให้การที่นักศึกษาเข้าใจในระบบสุขภาพมากยิ่งขึ้น รวมถึงวิธีและแนวทางในการมีส่วนร่วมในการปรับระบบสุขภาพอย่างมีประสิทธิภาพ อาจส่งผลให้นักศึกษามีความคิดและความพยายามในการมีส่วนร่วมในการปรับปรุงเปลี่ยนแปลงระบบมากขึ้นได้

          ในขณะที่ผู้ให้สัมภาษณ์ทั้งหมดมองว่าวิทยาศาสตร์ระบบสุขภาพนั้น นำไปใช้เป็นเครื่องมือในการออกแบบระบบได้จริง แต่ผู้ให้สัมภาษณ์บางส่วนเสนอว่า ขอให้การเรียนการสอนนักศึกษา เน้นย้ำความรู้และการฝึกที่ช่วยเตรียมพร้อมนักศึกษาให้สามารถปรับตัวให้เข้าบริบทของระบบสุขภาพเป็นหลัก เนื่องจากสามารถนำไปใช้ได้จริง และทำให้การทำงานในสภาวะข้อจำกัดที่ต่างกันของแต่ละสถานประกอบการที่มีความแตกต่างกัน เป็นอุปสรรคให้น้อยที่สุด ซึ่งเมื่อสอบถามเพิ่มเติมพบว่า ผู้ให้สัมภาษณ์เข้าใจว่าบทบาทของตนนั้นถูกจำกัดโดยระบบสุขภาพไปในตัวอยู่แล้ว การที่จะแก้ไขระบบตามที่ตนต้องการนั้นไม่ใช่สิ่งที่ทำได้จริง จึงควรมุ่งเน้นด้านการปรับตัวมากกว่าการเปลี่ยนแปลง ซึ่งสอดคล้องกับดังที่กล่าวไปข้างต้น ว่าผู้สัมภาษณ์บางคนมองว่า วิทยาศาสตร์ระบบสุขภาพเป็นเรื่องไกลตัว ไม่สามารถเปลี่ยนแปลงได้จริง

          โดยภาพรวม นักศึกษาแต่ละชั้นปีมีความคิดเห็นเกี่ยวกับวิทยาศาสตร์ระบบสุขภาพที่มีทั้งความคล้ายคลึงกันและแตกต่างกัน นักศึกษาเห็นตรงกันว่าวิทยาศาสตร์ระบบสุขภาพนั้นมีความสำคัญ มีผลต่อการปฏิบัติงานจริง ส่งผลต่อตนเองและทุกภาคส่วนที่เกี่ยวข้อง และสมควรมีการสอน มีการให้ความรู้เกี่ยวกับวิทยาศาสตร์ระบบสุขภาพในหมู่นักศึกษามากขึ้น แต่กระนั้นก็ยังไม่ความแตกต่างเรื่องมุมมองของความสัมพันธ์เชิงการปรับระบบโดยใช้วิทยาศาสตร์ระบบสุขภาพ ซึ่งในขณะที่บางคนมองว่านักศึกษามีส่วนร่วมในการปรับปรุงระบบสุขภาพทั้งในปัจจุบันและอนาคตได้ แต่ก็มีอีกส่วนที่มองว่าการเปลี่ยนแปลงระบบสุขภาพนั้นเป็นสิ่งที่เกินเอื้อมสำหรับตนเองมากเกินไป จึงอาจไม่ได้ให้ความสำคัญเรื่องการนำไปใช้เพื่อการเปลี่ยนแปลงมากนัก และใช้สำหรับการปรับตัวในการปฏิบัติงานเป็นหลักเสียมากกว่า จึงอาจตีความได้ว่าถ้ามีการเสริมการเรียนการสอนในหัวข้อวิทยาศาสตร์ระบบสุขภาพมากขึ้น มีโอกาสทำให้นักศึกษามีความเข้าใจ ตระหนักถึงบทบาทของตนเอง รู้สึกมีพลังและส่วนร่วมในการขับเคลื่อนระบบสุขภาพ เพื่อให้เกิดประโยชน์สูงสุดต่อส่วนรวมในอนาคต

ขอขอบคุณผู้ให้สัมภาษณ์

1. ศุภธิดา เทพสุติน นักศึกษาพยาบาล​ ชั้นปีที่ 4 คณะพยาบาลศาสตร์​ มหาวิทยาลัยมหิดล​
2. ชมพูนุท ชำนาญ นักศึกษาพยาบาล​ ชั้นปีที่ 4 คณะพยาบาลศาสตร์​ มหาวิทยาลัยมหิดล​
3. วัตซัล ซิงห์ นักศึกษาแพทย์ ชั้นปีที่ 5 คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
4. กัญจน์ ตันสุหัช นักศึกษาแพทย์ ชั้นปีที่ 5 คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
5. กัลย์ชนิต จงธนพิพัฒน์ นักศึกษาแพทย์ ​ชั้นปีที่ 6 คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
6. ภูฟ้า จันทรกลม ​แพทย์ใช้ทุน​ชั้นปีที่ 1 โรงพยาบาลธรรมศาสตร์เฉลิมพระเกียรติ

นพ.ธฤต ปัญจวัฒนคุณ
แพทย์ใช้ทุน
ศูนย์ความเป็นเลิศด้านการศึกษาวิทยาศาสตร์สุขภาพ (SHEE)
คณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล มหาวิทยาลัยมหิดล
email : This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.